پنج دهه سقوط ریال ایران در مقابل دلار

رادیو جامعه (پادکست اجتماعی)

به تازگی قیمت دلار در بازارهای مالی ایران به رکورد بی‌سابقه ۸۰ هزار تومان رسیده است. اما این افزایش بیش از آنکه ناشی از قدرت‌گرفتن دلار باشد، بازتاب سقوط ارزش ریال در برابر سایر ارزهای بین‌المللی و حتی منطقه‌ای است.
این سقوط تاریخی ارزش پول ملی ایرانیان، بهانه‌ای است تا نگاهی به مسیر پر فراز و نشیب ارزش ریال در پنجاه سال گذشته بیندازیم. مسیری که نشان می‌دهد چگونه یکی از قدرتمندترین ارزهای خاورمیانه به ضعیف‌ترین واحد پولی منطقه تبدیل شد.
برای درک بهتر این روند، باید به سال‌های پیش از انقلاب بازگردیم. سال ۱۳۵۷، دلار آمریکا در ایران ۷ تومان قیمت داشت؛ نرخی که در دوران حکومت پهلوی و در بازه‌ای ۲۵ ساله حتی کاهش هم یافته بود. در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰، ثبات ارزش ریال مرهون سیاست‌های اقتصادی مبتنی بر ذخایر قوی طلا و رشد اقتصادی پایدار بود.
این ثبات، در سال ۱۳۵۷ باعث شد ریال ایران به جمع ۱۲ ارز معتبر جهانی بپیوندد. صندوق بین‌المللی پول در همان سال اعلام کرد که ریال در سبد «واحد حق برداشت مخصوص» (SDR) قرار گرفته است؛ موفقیتی که به‌سختی می‌توان مشابه آن را در تاریخ معاصر یافت. اما با وقوع انقلاب اسلامی و تحولات سیاسی، این مسیر متوقف شد.
با تشکیل دولت موقت و سپس دولت رجایی، نرخ دلار که در بازار آزاد به‌تدریج افزایش می‌یافت، به‌سرعت به ۲۰ تومان رسید. جنگ ایران و عراق، بحران‌های داخلی و تحریم‌های اقتصادی ناشی از اشغال سفارت آمریکا از دلایل اصلی این افزایش بودند.
در سال‌های جنگ، قیمت دلار در بازار آزاد به ۱۴۵ تومان رسید، اما پذیرش قطعنامه ۵۹۸ در سال ۱۳۶۷ و پایان جنگ باعث شد دلار سقوطی ناگهانی را تجربه کند و طی چند روز از ۱۴۵ تومان به ۵۰ تومان کاهش یابد. این واقعه، به «سکته دلار» معروف شد.
در دهه ۱۳۷۰، دولت هاشمی رفسنجانی با شعار آزادسازی اقتصاد و تک‌نرخی‌کردن ارز، نرخ رسمی دلار را طی چند مرحله افزایش داد. در نتیجه، قیمت دلار در بازار آزاد تا پایان دوره ریاست‌جمهوری او به حدود ۴۵۰ تومان رسید.